Sinds jaren is het omgaan met voeding en de aandacht voor een gezonde levensstijl weer volop in de mode. Bibliotheken vol kookboeken worden bijeen geschreven, gerenommeerde topchefs gaan aan de slag met historische recepten en technieken en so called voedingsgoeroe’s pleiten voor het (her)invoeren van allerhande ecologische, duurzame voedseltrends.
Cultuurregio Leie Schelde besloot om hierop in te zetten nadat waardevol archiefmateriaal van de familie Gevaert en hun natuurvoedingsfabriek LIMA was opgedoken.
De geschiedenis van deze kunstenaarsfamilie en LIMA bleek namelijk zo imposant en indrukwekkend dat het een onuitputtelijke bron werd voor onderzoek.
De familie Gevaert is in Sint-Martens-Latem neergestreken tussen de beide Wereldoorlogen. Edgar Gevaert, zoon van een textielfabrikant uit Oudenaarde, Omer Gevaert, was in de Eerste Wereldoorlog gewond geraakt en naar Wales gestuurd om er te herstellen. Daar ontmoette hij enkele artistieke streekgenoten en hun gezin die er hun toevlucht hadden gevonden en er in ballingschap verbleven. Zelf was Edgar niet van plan zijn vader op te volgen, hij was liever met een schilderspalet in de weer. Zijn verblijf in Wales bood dus heel wat interessante insteken. Hij maakte er kennis met de dochter van beeldhouwer George Minne, Marie, en werd verliefd op haar. Ze trouwden daar ter plaatse en kregen er hun eerste kinderen.
Nadat de Eerste Wereldoorlog afgelopen was, keerden de bannelingen terug naar België, zo ook Edgar met zijn kersverse echtgenote en kroost. Van zijn vader kreeg hij een lap grond in Sint-Martens-Latem waarop hij zijn woonhuis met atelier bouwde. Echter, de Tweede Wereldoorlog loerde om de hoek en de pacifistisch ingestelde Edgar voelde de adem van enkele Duitsgezinde buren in zijn nek en besloot om opnieuw te vluchten. Ditmaal richting Frankrijk, met zijn vrouwen en ondertussen 11 kinderen.
Gedesillusioneerd en volledig uitgeput arriveerde het gezin in de 2de helft van de jaren ’40 terug in Sint-Martens-Latem. Edgar begon zich politiek te engageren in het wereldburgerschap en richtte de Partij Universele Volk op. Dit lokte heel wat gelijkgestemden naar zijn woning in de bossen van Sint-Martens-Latem en al gauw werd het een broedplaats voor wereldverbeteraars. Door één van de zonen van Edgar werd later zelfs een alternatieve woongemeenschap gesticht, Werelddorp, waar deze gelijkgestemden permanent konden verblijven of elkaar vinden in hun liefde voor muziek (elke zondagnamiddag vonden er concerten met hoofdzakelijk zigeunermuziek plaats) en andere geestverruimende activiteiten.
Geschiedenisstudente Tineke Beyen contacteerde in 2013 de erfgoedcel met de vraag of ze kon samenwerken voor haar thesisonderzoek naar de familie Gevaert en hun voedingsfilosofie en -bedrijvigheid.
Cultuurregio Leie Schelde besloot dit onderzoek inhoudelijk te ondersteunen en ook acties rond deze geschiedenis op het touw te zetten. Eén van de acties binnen dat ondersteuningskader was om naast het hoofdkantoor in Deinze erfgoedantennes in elke andere gemeente op te richten, zo ook in Sint-Martens-Latem. Zo werd nieuw leven geblazen in het DAC (Documentatie- en Archiefcentrum Sint-Martens-Latem), waar ook het familiearchief van de Gevaerts was ondergebracht en er werd een team vrijwilligers samengesteld die als eerste case dit familiearchief onder handen nam. De Erfgoedcel sloeg hiervoor de handen in elkaar met de dienst Cultuur van gemeente Sint-Martens-Latem, de lokale heemkring Scheldeveld en het Gemeentelijk Museum Gevaert-Minne. Deze gemotiveerde vrijwilligers zijn sindsdien wekelijks aan de slag met dit nooit eerder ontsloten archief en inventariseren, beschrijven en digitaliseren alle stukken uit dit zeer omvangrijke familiearchief (meer dan 40 archiefdozen!). Dat archief omvat naast persoonlijke documenten ook de politieke activiteiten van de Wereldburgers en het Werelddorp (commune) en de fabrieksgeschiedenis, alsook de neerslag van de artistieke bezigheden van enkele leden van de familie Gevaert.
Om de zichtbaarheid van deze archiefwerkzaamheden te bevorderen werden na een jaar enkele publieksactiviteiten opgezet: in het kader van de Week van de Smaak werd in 2014 een lezingenreeks met Pierre Gevaert (°1928, zoon van Edgar) georganiseerd over deze thematiek en in 2015 en 2016 een terugkomdag voor ex-werknemers van de LIMA-fabriek, een zuurdesembroodbakdemo en een workshop fermenteren van voeding plaats. Opnieuw een techniek die ook in de natuurvoedingsfabriek van de Gevaerts werd toegepast en die paste binnen de voedingsleer ‘macrobiotiek’ die er gevolgd werd en die tegenwoordig veel nieuwe aanhangers kent, of toch delen ervan die opnieuw geïnterpreteerd worden. Vanaf 2021 zet de Cultuurregio deze geschiedenis weer volop in de kijker.
Wat zeker kan gesteld worden is dat het bedrijf Lima uit Sint-Martens-Latem de macrobiotiek in Europa op de kaart zette. Het ontstond letterlijk in de schoot van de kunstenaarsfamilie Gevaert eind jaren 1950. Edgar Gevaert was via zijn inzet voor een internationale vredesbeweging en het wereldburgerschap na de Tweede Wereldoorlog in contact gekomen met de Japanner George Ohsawa. Deze Japanse wereldburger vertelde de door de oorlog uitgeputte familie dat ze onmogelijk wereldvrede konden bereiken indien het in hun eigen lichaam nog oorlog was. Interne vrede konden ze verwerven door macrobiotisch te leven en eten. Het familiebedrijf Lima groeide daarop uit van een familiebedrijfje tot een speler met naam en faam in het segment van natuurvoeding. Het bosrijke en omvangrijke familiedomein zou daarnaast aan de basis liggen van heel wat inspirerende kosmopolitische en ecologische projecten. Hierna volgt de ontstaansgeschiedenis van deze voedingsleer die dus meer dan alleen op voeding was gericht en voor veel mensen een levensvisie werd.
De macrobiotiek die Lima verkondigde, creëerde een compleet nieuw perspectief op de maatschappij en het voedingssysteem. Ze bekritiseerde de bestaande industriële maatschappij en het zogenaamde Westerse voedsel dat almaar meer op grote schaal door de industrie werd opgeleverd in plaats van door lokale boeren. De beschaving moest vooruitgang brengen maar ze bracht de natuur ook grote schade toe aldus de macrobiotici. ‘Het maatschappelijk verval’ uitte zich het sterkst op het vlak van voeding. De mens at slecht voedsel en dat zorgde voor grote gezondheidsproblemen. Kankers vierden hoogtij, de zogenaamde beschavingsziekten zaten in de lift en steeds meer mensen kregen te maken met voedselallergieën. De macrobiotiek uitte twee grote kritieken op de moderne voeding. Ten eerste at de mens niet meer wat zijn voorouders aten. Volle granen en lokale groenten waren vervangen door vlees, vis en zuivelproducten. Daarnaast was ook de kwaliteit van de voeding sterk gedaald. Het was geraffineerd en ontdaan van zijn goede eigenschappen, maar tegelijkertijd werden allerlei kleur- en smaakadditieven toegevoegd om de verarmde smaak te verdoezelen. Wit brood, witte suiker en witte rijst kregen een hoop kritiek te verwerken. De bestaande voeding was enerzijds te rijk, maar anderzijds niet rijk genoeg. Het was te verzadigd aan suikers en dierlijke vetten, maar te arm aan vezels en traag assimilerende koolhydraten. Een teveel gebruik van dierlijke eiwitten bracht de gezondheid schade toe.
Lima bracht een alternatief: de macrobiotiek. Lima beschouwde voedsel als een medicijn en men kon zo zijn gezondheid in handen nemen door gezond te eten. Men was met andere woorden zijn eigen dokter. De macrobiotiek was ervan overtuigd dat de mens langer kon leven en gezond blijven door een evenwichtig en natuurlijk eetpatroon na te streven. In dat eetpatroon werd veel belang gehecht aan de waarde van volle granen, bijvoorbeeld volle, bruine rijst in plaats van de witte variant. Daarnaast moest het eten biologisch zijn, aangezien met pesticiden vervuild voedsel niemand zou kunnen genezen. Groenten werden lokaal en volgens het seizoen geteeld. Ook geraffineerde suiker was absoluut taboe. Vlees, vis of zuivelproducten waren niet noodzakelijk voor een gezond leven. Kenmerkend voor de macrobiotiek was dat allerlei Japanse producten aan de maaltijd werden toegevoegd, omdat het een van oorsprong Japanse levenswijze betrof. Miso (gefermenteerde sojabonenpasta), gomasio (kruidenzout) en tahin (sesampasta) verrijkten de maaltijd. Een macrobiotische maaltijd bevatte vijftig tot zestig procent volle granen en werd aangevuld met bonen, zeewier, groenten en miso of tamari (gefermenteerde sojasaus). De macrobiotiek stelde sobere maaltijden voor en daarbij nam het zoeken naar kwalitatief hoogstaande voeding een belangrijke plaats in. Soberheid was de sleutel tot een eeuwig jeugdige geest en lichaam en dat was de mens in de industriële maatschappij compleet vergeten.
Een ander belangrijk aspect binnen de macrobiotiek was yin en yang. Dit was een complementair, maar tegengesteld begrip afkomstig uit het Chinese taoïsme. Het was erg belangrijk om ook voeding evenwichtig te bekijken vanuit dit principe aangezien een ongebalanceerde voeding kon leiden tot ziekte. Yin werd geassocieerd met koude, vochtigheid, donkerte en vrouwelijkheid. Yang vormde de mannelijke component en het bezat ook de kenmerken licht, warmte en droogte. Alle voeding kon worden opgedeeld volgens yin en yang. Yin voedsel was bijvoorbeeld mild van smaak en zacht van kleur. Noten, fruit, peulvruchten, suiker en synthetische zoetstoffen behoorden tot deze categorie. Yang voedsel had daarentegen een sterkere smaak en uitgesproken kleur. Dit was bijvoorbeeld zout, dierlijke producten, granen, groenten en melkproducten. Enkel yin en yang toepassen in de keuken was echter niet voldoende. Macrobiotiek reikte verder dan dit alleen of de obsessie om elke hap vijftig maal te kauwen, een andere regel die gangbaar was binnen de macrobiotiek. Iemand die de macrobiotiek ten voeten uit begreep, verstond volgens Pierre Gevaert de kunst van het leven. Yin en yang werd het beste als kompas gebruikt. Het was verkeerd om dit conceptueel te benaderen, aangezien er jaren ervaring over gingen vooraleer men verstond het kompas te gebruiken.
Bewerkt voedsel eten werd als een echte misdaad beschouwd, want het verstoorde het natuurlijke evenwicht. Op die manier was de correcte voeding eten de eerste stap om de verloren harmonie en eenheid met de natuur te herstellen.
Macrobiotiek beperkte zich dus niet tot voeding alleen. Het was een levenswijze gebaseerd op het zenboeddhisme en taoïsme. De macrobiotiek zoals we ze hier beschrijven werd ontwikkeld door de Japanner George Ohsawa. De term werd afgeleid van de Griekse woorden macro, die groot betekende en bios, leven. Het betekende dus ‘groot leven’ of de kunst om lang en goed te leven.
Macrobiotiek beleefde zijn hoogdagen in de jaren 1970 en 1980 en vormde volgens Arthur Marwick een belangrijk aspect van de hippiecultuur. Het ging vaak samen met de new agebeweging. Dit was een spirituele beweging die vanaf de jaren zestig populair werd en zich in liet met Oosterse filosofie en religie, astrologie en meditatie. Het leven in communes of een natuurlijkere levenswijze in het algemeen genoten de voorkeur. Het moet gezien worden in een periode met een sterke focus op het Oosten en een holistische visie op het lichaam. In de Oosterse geneeskunde beschouwde men de mens als een geheel, terwijl men bij de klassieke (Westerse) benadering een onderscheid maakte tussen het fysische en mentale aspect. De betekenis van gezond voedsel moet bijgevolg in een bredere context geplaatst worden waarin ruimte was voor afwijkende en non-conformistische ideeën in verband met wetenschap en geneeskunde. Bij dit laatste ging het om acupunctuur, homeopathie en enkele psychotherapieën.
Om de macrobiotische filosofie te begrijpen moeten we meer onderzoeken dan enkel het nutritionele aspect. Ook de symboliek erachter is belangrijk. Deze eetcultuur van natuurvoeding contrasteerde met de drie aspecten van het moderne voedingspatroon dat de macrobiotiek bekritiseert. Geraffineerde, bewerkte en onnatuurlijke voeding stond in schril contrast met de biologische, volwaardige, ongeraffineerde en onbewerkte voeding die de macrobiotiek propageerde.
Macrobiotiek bezat ook een ascetisch aspect, maar het was meer dan dat. Door minder te eten, werd men lichter en kon men de geest tot spirituele climaxen brengen. New Agers beoefenden vaak ook yoga waardoor men lichaam en geest in een verlichte staat kon brengen. Deze levenshouding was populair in een periode waarin het verkrijgen van spiritualiteit erg belangrijk was. Een van die middelen was het vermijden van vlees. Door vegetarisch te eten kon men vitaliteit opnemen, want het eten van vlees verhinderde het verkrijgen van een spirituele ervaring.
Het populaire motto van de jaren 1960 ‘je bent wat je eet’ kwam hier tot uiting. Door het ‘juiste’ voedsel in te nemen, werkte men letterlijk aan de weg naar spirituele verlichting. Door elke hap vijftig maal te kauwen, kon men in contact komen met een verloren evenwicht met de Natuur. Op die manier was het mogelijk om de deugd simpelweg in te nemen. Het vormde een belangrijk element waarmee de mens zich kon onderscheiden van het dierenrijk waarbij dieren hun hap verscheuren en inslikken. Voeding was net daarom zo essentieel in de macrobiotiek. Het stelde de mens in staat om de Natuur tot zich te nemen. Ook volle granen bezaten een spirituele component. Ze stonden symbool voor het één worden van lichaam en geest. Whole food stond symbool voor het natuurlijke, de zuiverheid en het goede.
De macrobiotiek had kritiek op de klassieke geneeskunde waarin lichamen werden vergiftigd met medicijnen en antibiotica. Hun nadelige werking manifesteerde zich pas na jaren doordat ze in kleine dosissen werden genomen die meestal geen manifeste reactie opwekten. Daarnaast was de macrobiotiek ervan overtuigd dat vaccinaties tegen kinderziekten leidden tot het ontstaan van kanker. Ziektes werden kunstmatig opgewekt door zich te laten vaccineren.
We lazen al eerder dat men gezond kon leven en blijven door kwalitatieve voeding te eten, maar macrobiotiek bezat ook een genezende component. Ziektes konden genezen worden door een streng macrobiotisch dieet te volgen indien men ongeneeslijk ziek werd verklaard door de klassieke geneeskunde.
De macrobiotiek kreeg veel kritiek te verwerken en werd zeker niet altijd en overal aanvaard. Meer zelfs, ze zorgde vaak voor controverse vanwege haar spirituele insteek. Deels was dit terecht, want er zijn ook enkele personen overleden doordat ze het dieet te strikt volgden. Deze voorvallen werden breed uitgesmeerd in de media en droegen niet bepaald bij aan het imago van de macrobiotiek. Bij zowat alle macrobiotici die werden geïnterviewd door de erfgoedcel hoorden we echter hetzelfde verhaal. Dat het belangrijk was nooit dogmatisch te zijn en de macrobiotiek aan te passen aan je eigen lichaam.
De filosofie kreeg vooral veel kritiek te verduren vanuit wetenschappelijke hoek. De Council on Foods and Nutrition of The American Medical Association zag het bijvoorbeeld als een van de gevaarlijkste voedseltheorieën die een bedreiging vormde voor de gezondheid. Lima en hun aanhangers moesten heel wat vooroordelen incasseren.
Veel mensen beschouwden hen als gekken, niet in het minste de Universiteit Gent (toen nog Rijksuniversiteit Gent). Op een lezing aan de universiteit begin jaren 1980 werden macrobiotici zelfs uitgescholden voor onverantwoordelijke kwakzalvers die de wereld bedrogen. Maar het UZ Gent had eerder een dubbelzinnige relatie met Lima en haar voedingsfilosofie. Enkele jaren later, in 1985 werd namelijk een onderzoek gevoerd naar cholesterol verlagende voedingstherapie. Daarbij werd aan één van de controlegroepen een macrobiotisch dieet voorgeschreven.
De populariteit van macrobiotiek is vandaag de dag zo goed als verdwenen. Toch zien we veel aspecten van deze filosofie die afzonderlijk terugkomen in wat men nu als gezonde voeding beschouwt of die op een andere manier populair zijn. De macrobiotiek en de natuurvoedingsbeweging in het algemeen hebben gezond eten op de kaart gezet. Diëten en voeding krijgen nu ook aandacht in de mainstream cultuur en zijn het onderwerp van wetenschappelijk onderzoek. De bezorgdheid rond gezondheid en voeding wordt vandaag niet meer geassocieerd met spiritualiteit, maar wordt vooral bekeken in het licht van de fysieke gezondheid. Nu is men bezorgd om het voedsel dat de mens eet, want we willen kanker, diabetes en hart-en vaatziekten uitroeien door ons voedingspatroon en levensstijl aan te passen.
Eerst en vooral kan men vandaag overal biologische voeding vinden, hoewel het nog steeds een nichemarkt is. Men vindt het gewoon in de supermarkt naast de gangbare producten en hoeft er niet meer speciaal voor naar natuurvoedingswinkels te gaan. Het heeft zich definitief ontdaan van zijn geitenwollensokken imago. In een documentaire van Canvas uit 1972 wordt Pierre Gevaert bijvoorbeeld ‘directeur van de fabriek voor onbespoten voedsel’ genoemd. Wat er op wijst dat biologische voeding toen absoluut nog niet gebruikelijk was. Daarnaast wint vegetarisme en veganisme aan populariteit, hoewel bij dit aspect ook andere motieven meespelen dan enkel gezondheid zoals milieubewustzijn of dierenwelzijn. Ten derde is suiker de nieuwe boeman voor wie op zijn voeding en gezondheid let, bewijst bijvoorbeeld ook de populariteit van het boek “De Voedselzandloper” van Kris Verburgh.
Ook is het boeiend om te zien dat een aspect dat vroeger geassocieerd werd met natuurvoeding en als alternatief werd beschouwd nu wordt opgepikt door een topkok. Flemish Foodie Kobe Desramaults had vanaf 2014 een bakkerij en eethuis in Gent die de status van het zuurdesembrood naar een hoger niveau tilt, anno 2023 vind je in de meeste steden een groot aanbod hoogwaardig zuurdesembrood. En tot slot zien we tegenwoordig ook alsmaar meer lokale producten in de winkels verschijnen, bioboerderijen onstaan, vegetarische of “flexitarische” initiatieven opduiken, zuurdesembroodworkshops die worden ingericht, gefermenteerd voedsel op de menukaart verschijnen enzovoort.
De boodschap van de familie Gevaert en George Ohsawa is niet verloren gegaan, maar – enigszins “herkauwd” – terug actueel.
Alvast één voordeel is het feit dat veel mensen die deze locatie in de bossen van Sint-Martens-Latem frequenteerden, als arbeider, beginnend vegetariër, communard of gypsyjazz-muziekliefhebber nog in leven zijn en hier nog heel wat over kunnen vertellen.
Sinds 2014 probeert de Erfgoedcel dan ook interviews met deze getuigen af te nemen en fragmenten hiervan toe te voegen aan de beeldcollectie ontsloten via de Erfgoedbank Leie Schelde. Dit is echter slechts het begin van een grootschalig onderzoek waarvoor de erfgoedcel graag ook samenwerkt met diverse onderzoeksinstellingen.
Meer info: www.erfgoedbankleieschelde.be of via info@cultuurregioleieschelde.be.
wil cultuur- en erfgoedmakers verbinden en de talrijke initiatieven uit de regio ondersteunen.
Deinze, De Pinte, Gavere, Kruisem, Nazareth, Sint-Martens-Latem, Zulte en Zwalm.
Cultuurregio Leie Schelde
Tolpoortstraat 79
9800 Deinze
09 386 78 86
info@cultuurregioleieschelde.be
